تأمین جمعی سرمایه (crowdfunding) یکی از شیوه‌های نوین تأمین منابع است که در چند سال اخیر توجهات بسیاری را به خود جلب کرده است. بسیاری از اقتصاددانان برجسته جهانی و داخلی این شیوه را یکی از اصلی‌ترین راهکارها برای تأمین سرمایه تولید و ایجاد اشتغال می‌دانند.
تأمین جمعی سرمایه، شیوه جدیدی برای تأمین تمام یا بخشی از منابع مورد نیاز جهت آغاز یا انجام یک فعالیت مشخص است، که از سال ۲۰۰۶ مورد استفاده رسمی قرار گرفته است. در این روش، که تأمین منابع اجتماعی نیز نامیده میشود، حمایت‌های (نقدی و غیر نقدی) افراد مختلفی از جامعه، برای یک هدف مشخص، از طریق زیرساخت‌های اینترنتی جذب میشود.
توسعه شگرف این شیوه تأمین منابع، باعث شد که دانشگاه MIT در گزارش سال ۲۰۱۲ خود، تأمین جمعی سرمایه را یکی از ده فناوری برتر متأثرکننده جهان معرفی کند. سازمان بین‌المللی كار نیز معتقد است که تأمین جمعی سرمایه می‌تواند با واقعیت‌بخشی به فعالیت‌های اجتماعی و كارآفرینانه از طریق حمایت‌های جمعی، سرعت‌بخش توسعه اقتصاد محلی، ایجاد شغل و كاهش فقر در جوامع باشد.
سناریوی عمومی تأمین جمعی سرمایه جمعی در شکل ۱ نمایش داده شده است. در یک سامانه تأمین جمعی سرمایه، این امکان در اختیار صاحبان پروژه (ایده یا کسب‌وکار) گذاشته میشود تا نسبت به معرفی پروژه‌های خود اقدام کنند. پروژه ارائه شده در سامانه مورد بررسی اولیه قرار گرفته و در صورت داشتن شرایط حداقلی، برای نمایش تائید میشود. کاربران سامانه می‌توانند این پروژه‌ها را بر اساس دسته‌بندی‌ها و فیلترهای مختلف مشاهده کرده و در صورت تمایل به حمایت، بخشی از منابع مورد نیاز پروژه را تأمین کنند. بسته به مدل فعالیت سامانه، در قبال این حمایت ممکن است پاداشی به حامی ارائه شده، سود و زیان شرکت مجری پروژه به وی واگذارشده یا اینکه تعهد شود که منابع وی با شرایط معینی، در طی زمان مشخصی برگشت داده میشود.
پس از موفقیت یک پروژه در تأمین منابع، صفحه‌ای به آن تخصیص داده میشود که از طریق آن، اطلاعات کامل پروژه در دسترس کاربران سامانه قرار خواهد گرفت؛ مثلاً اینکه یک پروژه با چه شرایطی تأمین منابع شده است، منابع مورد نیاز آن چقدر بوده است، چه تأمین‌کنندگانی منابع مورد نیاز آن را تأمین کرده‌اند، وضعیت فعلی اجرای پروژه به چه صورتی است، چه گزارش‌هایی از اجرای پروژه در اختیار مخاطبین قرار داده شده است و ….
شكل ۱- سناریوی عمومی تأمین جمعی سرمایه
برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص مفاهیم پایه این شیوه تأمین منابع به مستندات زیر مراجعه شود:
- مستند «تأمین جمعی سرمایه» از گروه تحقیق و توسعه فرابورس ایران
- مستند «مقدمه‌ای بر تأمین جمعی سرمایه» معاونت توسعه اشتغال و كارآفرینی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی
- Crowdfund Investing in Muslim Markets: An Action Plan for Governments
مدل‌های رایج تأمین جمعی سرمایه
چهار مدل کلی تأمین جمعی سرمایه عبارتند از: اهدای منابع، دادن منابع در قبال دریافت پاداش، دادن منابع به‌صورت وام و دادن منابع در قبال مشارکت در سود و زیان. توضیحات کوتاهی در خصوص هرکدام از این مدل‌ها در ادامه ارائه شده است:
- مدل مبتنی بر اهدا بیشتر برای پروژه‌های خیریه، اجتماعی، بشردوستانه و غیرانتفاعی کاربرد داشته و تأمین‌کنندگان این نوع از پروژه‌ها اغلب برای رسیدن به رضایت درونی اقدام به تأمین منابع این فعالیت‌ها می‌کنند.
- در مدل مبتنی بر پاداش، حامی در قبال حمایت خود پاداشی را دریافت می‌کند. این پاداش ممکن است مادی یا معنوی بوده و ارزش آن با حمایت انجام‌شده برابر باشد یا نباشد. در بسیاری از مواقع، این پاداش می‌تواند محصول یا خدمتی باشد که انجام پروژه منجر به تولید آن خواهد شد. این حالت، حکم پیش‌فروش خروجی پروژه را داشته و معمولاً برای حمایت و تشویق صاحب پروژه برای اجرای آن انجام میشود.
- مدل مبتنی بر وام در واقع حکم یک وام فردبه‌فرد (بدون واسطه) را خواهد داشت، که البته به دلیل تعدد وام‌دهندگان در اصل یک وام جمع به فرد خواهد بود.
- در مدل مبتنی بر مشارکت معمولاً بودجه مورد نیاز توسعه یک کسب‌وکار نوپا یا درحال‌توسعه تأمین‌شده و تأمین‌کننده منابع نقش مشارکت‌کننده پروژه را خواهد داشت.
سهم بازار هرکدام از مدل‌های فوق در شکل ۲ نمایش داده شده است.
شكل۲- سهم بازار مدل‌های مختلف تأمین جمعی سرمایه
رابطه در مقایسه باواسطه
مؤسسات مالی و تأمین سرمایه مرسوم (نظیر بانک‌ها، بورس و سرمایه‌گذاران جسور) واسط بین درخواست‌کنندگان و تأمین‌کنندگان منابع مالی هستند؛ اما عاملان تأمین جمعی سرمایه، تنها رابط بین درخواست‌کنندگان (تعریف‌کنندگان پروژه‌ها) و تأمین‌کنندگان (کاربران سامانه) بوده، آن‌ها را با هم آشنا کرده و به هم متصل می‌کنند. درک تفاوت نقش‌های «واسط» و «رابط» در تمایز این شیوه تأمین مالی با سایر شیوه‌های موجود نقشی اساسی و کلیدی است.
سیاست «همه یا هیچ»
«همه یا هیچ» یکی از سیاست‌های کلیدی در تأمین جمعی سرمایه است که به‌واسطه مورد ارجاع قرار گرفتن در بخش‌های آتی، در اینجا معرفی میشود. طبق این سیاست، درصورتی‌که پروژه‌ای بتواند منابع مورد نیاز خود را در طی بازه زمانی مشخصی تأمین کند، موفق تلقی شده، در غیر این صورت از حلقه تأمین منابع خارج‌شده و منابع تأمین‌کنندگان به آن‌ها برگشت داده میشود. این سیاست دارای منافع زیر است:
- بهینه است: متقاضیان تأمین منابع را به سمتی سوق می‌دهد که حداقل منابعی را اعلام کنند که با دریافت آن پروژه‌شان اجرا میشود.
- ایجاد انگیزه می‌کند: اگر متقاضیان تأمین جمعی سرمایه یا تأمین‌کنندگان فعلی ببینند که پروژه مورد نظرشان به دلیل عدم تکمیل حمایت‌ها در خطر لغو شدن قرار دارد، با توجیه دیگر تأمین‌کنندگان و جذب حمایت آن‌ها سعی می‌کنند از این امر جلوگیری کنند.
- جواب داده است: تجربه‌های پیشین جهانی کارایی این سیاست را به‌ویژه در مدل‌های مبتنی بر اهدا و پاداش نشان داده است.
دلایل اهمیت
همان‌گونه که در بخش قبلی نیز ذکر شد، توسعه شگرف تأمین جمعی سرمایه، باعث شد که دانشگاه MIT در گزارش سال ۲۰۱۲ خود، تأمین جمعی سرمایه را یکی از ده فناوری برتر متأثرکننده جهان معرفی کند. سازمان بین‌المللی كار نیز معتقد است که تأمین جمعی سرمایه می‌تواند با واقعیت‌بخشی به فعالیت‌های اجتماعی و كارآفرینانه از طریق حمایت‌های جمعی، سرعت‌بخش توسعه اقتصاد محلی، ایجاد شغل و كاهش فقر در جوامع باشد.
مقایسه روند رشد تأمین جمعی سرمایه در مقایسه با سرمایه‌گذاری جسورانه (VC) و فرشتگان کسب‌وکار (BA) نیز اهمیت روزافزون تأمین جمعی سرمایه را نشان می‌دهد. در حال حاضر حجم جهانی منابع تأمین‌شده با این شیوه، بیشتر از حجم منابع تأمین‌شده توسط فرشتگان کسب‌وکار است. همچنین، تخمین زده میشود که در سال ۲۰۱۶ حجم منابع تأمین‌شده با این شیوه از حجم منابع تأمین‌شده توسط سرمایه‌گذاری جسورانه بیشتر شود.
حجم منابع قابل تأمین
همان‌گونه که در بخش قبل نیز ذکر شد، حجم منابع تأمین‌شده از طریق تأمین جمعی سرمایه هم‌اکنون از حجم منابع تأمین‌شده توسط فرشتگان کسب‌وکار بیشتر است و انتظار می‌رود این رقم در سال ۲۰۱۶ از حجم منابع تأمین‌شده توسط سرمایه‌گذاری جسورانه بیشتر شود. این موضوع نشان‌دهنده حجم منابع قابل‌توجهی است که توسط این شیوه تأمین میشود، که از دو دید قابل‌توجه است: یکی از دید اهمیت آن در توسعه کسب‌وکارها و اقتصاد محلی، ایجاد شغل و كاهش فقر، و لزوم دولت به حمایت از آن؛ و دیگری از دید اهمیت نظارت دولت بر نحوه تأمین این حجم از منابع و نظارت بر اجرای صحیح آن.
تحلیل وضعیت آمادگی ایران در تأمین جمعی سرمایه
بانک جهانی در سندی که به‌منظور تشویق کشورهای درحال‌توسعه در به‌کارگیری تأمین جمعی سرمایه منتشر کرده است، پرسشنامه‌ای را برای ارزیابی اولیه آمادگی كشورهای درحال‌توسعه در پذیرش و اجرای تأمین جمعی سرمایه طراحی کرده است. این تحقیق در ایران نیز توسط معاونت توسعه كارآفرینی و اشتغال وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی به‌طور محدود از کارآفرینان و سیاست‌گذاران مرتبط انجام شده است.
نتایج این پرسشنامه که چهار عامل مؤثر بر عملكرد تأمین جمعی سرمایه شامل فناوری، فرهنگ، قوانین و مقررات و سرمایه را مورد سنجش قرار داده است، در شکل ۳ نمایش داده شده است. سطح آمادگی فناوری در ایران ۴.۹ برآورد شده است که نشان‌دهنده نرخ نفوذ مناسب فناوری تلفن همراه و وب در جامعه است. سطح آمادگی سرمایه‌گذاری نیز ۵ تخمین زده شده است، که بیانگر در حال رشد بودن بازارهای سرمایه‌گذاری در بخش خصوصی است. سطح آمادگی قوانین و مقررات كشور نیز ۳ برآورد شده است، که نشان‌دهنده سطح متوسطی از قوانین بازدارنده است. در پایین‌ترین سطح نیز، آمادگی فرهنگی کشور ۲.۸ برآورد شده است، که نشان‌دهنده درك محدود از خطرپذیری سرمایه‌گذاری و كارآفرینی است. دو شاخص آخر لزوم وجود دستورالعمل فعالیت را نشان می‌دهند، هم به این دلیل که قوانین بازدارنده موجود تا اندازه‌ای کنار گذاشته شده و موجبات توسعه سریع‌تر این شیوه را فراهم می‌آورند و هم به این دلیل که مجوزهای قانونی از عاملان تأمین جمعی سرمایه در مقابل درک محدود از خطرپذیری سرمایه‌گذاری و کارآفرینی محافظت می‌کند.
شكل ۳- سنجش میزان آمادگی ایران برای ورود به حوزه تأمین جمعی سرمایه